Rozwiązanie umowy zawartej w celu wyzysku
Zasada swobody umów zakłada, że w razie zgodnego wyrażenia woli przez obie strony możliwe jest zawarcie umowy, w której zachodzi dysproporcja pomiędzy świadczeniami jednej i drugiej strony. Jednocześnie jednak ustawodawca określił ramy prawne, których przekroczenie niesie za sobą określone skutki prawne – m.in. daje możliwość żądania zmodyfikowania treści umowy lub całkowitego jej unieważnienia na drodze sądowej. Jednym z takich przypadków jest określona w art. 388 kodeksu cywilnego instytucja tzw. wyzysku.
Przesłanki zastosowania
Zgodnie z art. 388 § 1 kodeksu cywilnego, jeżeli jedna ze stron, wyzyskując przymusowe położenie, niedołęstwo lub niedoświadczenie drugiej strony, w zamian za swoje świadczenie przyjmuje albo zastrzega dla siebie lub dla osoby trzeciej świadczenie, którego wartość w chwili zawarcia umowy przewyższa w rażącym stopniu wartość jej własnego świadczenia, druga strona może żądać zmniejszenia swego świadczenia lub zwiększenia należnego jej świadczenia, a w wypadku gdy jedno i drugie byłoby nadmiernie utrudnione, może ona żądać unieważnienia umowy. W myśl § 2, uprawnienia powyższe wygasają z upływem lat dwóch od dnia zawarcia umowy.
Aby jednak pokrzywdzona strona umowy (wyzyskiwany) mogła uniknąć negatywnych skutków z niej wynikających, muszą zostać spełnione określone kryteria w postaci:
-
przymusowego położenia, niedołęstwa lub niedoświadczenia wyzyskiwanego;
-
wola wykorzystania ww. okoliczności przez drugą stronę przy zawieraniu umowy;
-
w konsekwencji, zawarcie umowy, w której wartość świadczenia, do którego zobowiązana jest wyzyskiwanego, rażąco przewyższa wartość świadczenia drugiej strony (wyzyskującego).
Jeżeli zostaną spełnione powyższe warunki, wyzyskiwany może skorzystać z jednego ze środków przewidzianych w art. 388 § 1 kc in fine, przy czym w orzecznictwie wskazuje się, że przepis ten przewiduje odpowiednią kolejność (sekwencję) zgłaszania roszczeń przez wyzyskiwanego przeciwko wyzyskującemu – w pierwszej kolejności należy rozważyć możliwość wystąpienia z roszczeniem o zwiększenie świadczenia wzajemnego lub zmniejszenie własnego świadczenia, zaś dopiero, jeżeli spełnienie powyższych żądań „byłoby nadmiernie utrudnione”, strona pokrzywdzona może żądać unieważnienia umowy (tak. m.in. Sąd Najwyższy w wyrokach z dnia 8 października 2009 r., II CSK 160/09 i 20 maja 2010 r., sygn. Akt II CSK 387/09)
Należy zaznaczyć, że art. 388 kc znajduje zastosowanie niezależnie od tego, z czyjej inicjatywy – wyzyskiwanego czy wyzyskującego – doszło do zawarcia umowy i wprowadzenia do niej postanowień zastrzegających rażącą dysproporcję świadczeń. (orzeczenie SN z 29 X 1949 r. o sygn. C 105/49). Co więcej, osoba wyzyskiwana może być w pełni świadoma, że zawiera umowę dla siebie niekorzystną – istotne jest jedynie, aby przy zawieraniu umowy strona wyzyskująca wykorzystała niedołęstwo, przymusowe położenie lub niedoświadczenie drugiej strony (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 13 marca 2018 r., Sygn. akt VI ACa 1698/16).
Jedną z sytuacji, w której art. 388 kc znajdzie praktyczne zastosowanie, jest zawarcie rażąco niekorzystnej umowy przez osobę, co do której zachodzą przesłanki orzeczenia ubezwłasnowolnienia całkowitego, jednak takie orzeczenie nie zapadło. Należy bowiem wskazać, że zgodnie z art. 12 kc, osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie ma zdolności do czynności prawnych, a tym samym, na mocy art. 14 § 1 kc, co do zasady umowa zawarta przez osobę ubezwłasnowolnioną całkowicie jest nieważna z mocy prawa. Sankcja nieważności z mocy prawa nie ma jednak zastosowania do osób nieporadnych, o ograniczonych możliwościach intelektualnych czy też ograniczonej percepcji, które wprawdzie z punktu widzenia medycznego nie są zdolne do świadomego podjęcia decyzji i wyrażenia woli, jednak okoliczność ta nie znalazła odzwierciedlenia w żadnym orzeczeniu sądowym. Formalnie, w świetle prawa, takie osoby (o ile osiągnęły pełnoletność) posiadają pełną zdolność do czynności prawnych, a zawierane przez nich umowy są ważne i skuteczne. Nie oznacza to jednak, że w każdych okolicznościach osoba, która z jakichkolwiek przyczyn jest niezdolna do dokonania świadomej i swobodnej analizy treści umowy oraz jej skutków, pozostaje bez ochrony prawnej – w takim przypadku można się posłużyć instytucją wyzysku, jako przesłankę zastosowania któregoś ze środków przewidzianych w art. 388 kc wskazując niedołęstwo osoby pokrzywdzonej.
W wyroku z dnia 27 września 2005 r. Sąd Najwyższy wskazał, że „stan niedołęstwa należy rozumieć jako bezradność, niemożliwość przezwyciężenia przeszkód na skutek braku sił fizycznych i psychicznych (wyrok SN z dnia 27.09.2005 r. V CK 191/05 LEX nr 407057). W orzecznictwie sądów powszechnych, do najczęstszych przypadków, kwalifikowanych przez sądy jako „niedołęstwo” należą sytuacje, w których jedna ze stron umowy była nieporadna ze względu na swój wiek, stan fizyczny lub psychiczny – np. była dotknięta chorobą psychiczną lub zaburzeniami psychicznymi, które uniemożliwiały jej prawidłowe rozeznanie oraz znacznie ograniczały zdolność do podjęcia racjonalnej decyzji. Nie mają natomiast znaczenia przyczyny takich zaburzeń – mogą być one spowodowane również np. chorobą alkoholową czy zażyciem narkotyków
Natomiast jako przykłady rażącej dysproporcji świadczeń można wskazać przykładowo:
-
nabycie lokalu za cenę rażąco odbiegającą od wartości rynkowej (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 13 marca 2018 r., Sygn. akt VI ACa 1698/16)
-
zawarcie umowy przelewu wierzytelności o zachowek za cenę rażąco niższą, niż wartość zachowku (wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 18 stycznia 2018 r., sygn. Akt I ACa 761/17)
-
nadmierne zabezpieczenie wierzytelności z tytułu pożyczki (wyrok SN z 31.03.2016r., IV CSK 372/15, LEX nr 2037908)
Wyzysk a inne roszczenia
W doktrynie i orzecznictwie wątpliwości wzbudza stosunek instytucji wyzysku (art. 388 kc) do bezwzględnej nieważności czynności prawnej z uwagi na jej sprzeczność z zasadami współżycia społecznego (art. 58 § 2 kc). Dominuje pogląd, zgodnie z którym art. 388 § 1 kc stanowi przepis szczególny w stosunku do art. 58 § 2 kc – w efekcie, jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 8 października 2009 r. (sygn. Akt II CSK 160/09), „ przyjęcie istnienia wyzysku wyklucza możliwość ustalenia nieważności umowy także na podstawie art. 58 § 2 k.c”. Można jednak odnaleźć stanowiska przeciwne, w myśl których zakresy art. 58 § 2 kc i 388 kc „krzyżują się”, co miałoby umożliwiać ich kumulatywne zastosowanie, zwłaszcza wówczas, gdy zastrzeżenie świadczenia rażąco niewspółmiernego w stosunku do własnego jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 stycznia 2005 r., sygn. Akt IV CK 444/04). Niezależnie od powyższego, możliwości stwierdzenia nieważności umowy na podstawie art. 58 § 2 kc, jako sprzecznej z zasadami współżycia społecznego, istnieje wówczas, gdy nie zostają spełnione wszystkie przesłanki wyzysku.
Należy przy tym wskazać, że o ile art. 58 § 2 kc przewiduje bezwzględną nieważność umowy sprzecznej z zasadami współżycia społecznego, co oznacza, że orzeczenie sądu w tym zakresie ma charakter deklaratoryjny, o tyle umowa zawarta w warunkach wyzysku (art. 388 kc) jest co do zasady ważna i wiąże strony, aż do momentu wydania przez sąd orzeczenia modyfikującego jej postanowienia lub unieważniającego ją w całości. Orzeczenie sądu wydane na gruncie art. 388 kc ma zatem charakter konstytutywny.
Ponadto, dochodzenie ochrony prawnej na podstawie art. 388 kc nie wyklucza możliwości wystąpienia z roszczeniem odszkodowawczym na podstawie art. 415 kc. Jak bowiem wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 26 czerwca 2013 r. sygn. Akt II CSK 582/12), „ograniczanie odpowiedzialności z tytułu szkody wyrządzonej czynem nagannym, nierzadko przestępczym, osobie nieporadnej lub będącej w przymusowym położeniu, będącej słabszym uczestnikiem obrotu prawnego, byłoby niezrozumiałe aksjologicznie. Naruszałoby jednocześnie generalną zasadę obowiązującą w prawie cywilnym, przyjmującą dopuszczalność zbiegu różnych podstaw odpowiedzialności.”